Bölgede kurulan İrbid Panayırı’nda kazan, Oranburg, Samara, Oka, Simbirsk taraflarından gelen Müslümanlara teşhir edilen subaylarımız buradan Krosnobarks şehrine getirilmişler. Her türlü hakaret yapılmış, sadece ekmek almaya yetecek kadar (50 Rus kapiği) verilerek açlığa mahkum edilmişlerdir. Tedaviden mahrum bir şekilde en pis ve sefil hapishanelerine yerleştirilmişlerdir. Rütbesiz askerler ise 30 kişilik vagonlara 50-60 kişi yüklenerek ekmek ve su verilmeden iki ayda Sibirya içlerine trenlerle ayakta ve tuvalet bulunmayan vagonlarda taşındılar 400 yıl bizim olan, Cengizhan’ın atlarını suladığı Yenisey Irmağı’nın civarındaki esir kamplarına götürüldüler. Vagonlarda Tifustan dolayın binlercesi hayatını kaybetti. Her gün onlarca ölü olan vagonlardan cenazeler üç dört günde alınıp dağ başlarına atılmıştır. Nargin adasında şehit sayısının binlerce olduğuna dair kanıtlar vardır. Esirler ve Sarıkamış’la ilgili araştırma yapan Konyalı Doç. Dr. Ramazan Balcı yazmış olduğu TARİHİN SARIKAMIŞ DURUŞMASI adlı kitabında Sarıkamış savaşındaki cephedeki şehit sayısının 60 bin civarında olduğunu Ruslara esir düşen esirlerin Sarıkamış hamamlı civarındaki Rus esir kampında yaklaşık 30.000 askerin şehit olduğunu yazmaktadır. Örneğin Tomask kampındaki 1400 Osmanlı askerinden sadece 200 kişi kaldığını yazan Ramazan Balcı esirlere Rusların elbise vermedikleri, tedavi etmedikleri, zorla yol yapımında çalıştırdıkları, Telgraf telleriyle her gün kırbaçlanan Osmanlı askerlerinin 1916 yılı ağustosuna kadar 64 bin şehit verdiğini yazmaktadır.  5 yıl 8 ay 13 gün sonra 2 bine yakın esir dönebildi.

Şehitlerimizin kemikleri yıllarca dağlarda kaldı. Orman ve dağlardaki kemikleri 1963 yılında 3. Ordu  Komutanı Orgeneral Refik Tulga tarafından toplandı.  Defnedildi, anıt yapıldı. Savaştaki şehitlerle ilgili sayılar tartışmalıdır. Türk arşivlerine göre 50 bin, Rus ve Alman kaynaklarına göre 90 bin, Kur. Alb. Sarık Atak’a göre 108 bin, Mareşal Fevzi Çakmak’a göre 60 bin, Doç. Dr. Ramazan Balcı’ya göre 30 bin, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Sakarya savaşında bir erini bile kırdırmamak için ayrıntılı bir plan yapmış, direnmiş 129.041 askerle, 22 gün savaşmış 5 bin 713 şehit vermiştir. Şehitlerin savaşçı sayısına oranı % 4’tür. 30 Ağustos 1922’de Dumlupınar’da Atatürk 207 bin 944 Mehmetçik ile 400 km yol kat edip savaşmış 2 bin 543 şehit verilmiştir. Sarıkamış’ta şehitlerin savaşçı sayısına oranı % 91 olmuştur. Peki bunca hatalar neden yapılmıştır? (devam edecek)