Bu üç sultan hem en uzun tahtta kalan sultanlardır hem de zamanlarında devletlerini ihtişama kavuşturan hakanlardır.

Türk Sultanlarında Zıllüllahlık!

Zıll kelimesi Arapça gölge demektir, Farsçası saye kelimesidir.

Zıllüllah ise Allah’ın gölgesi demektir ki manası: Allah’ı yeryüzünde temsil eden, onun adaletini gerçekleştiren halifesi demektir.

Zıllüllah teriminin çıkış ve meşruiyet kaynağı şu hadis-i şeriftir:

السلطان ظلّ الله فى الارض

Es-Sultanü zıllüllahi fil’arz / Sultan Allah’ın yeryüzündeki gölgesidir.

Bu hadisi Enes bin Malik, Zerkani, Atiye gibi zatlar rivayet etmiş ve Taberani, Süyuti gibi eserlerde yer almıştır.

Ancak hadisin sıhhatini cerh ve tadil bakımından şüpheyle ele alanlar da vardır. Çünkü “Hilafetten sonra zalim krallar dönemi başlayacak” hadisiyle pek uyumlu görülmez.

Ayrıca Ebu Hüreyre'ra rivayet ettiği:

“Bir insan sultana ne kadar yaklaşırsa Allahtan o kadar uzaklaşır.” (Ahmed bin Hanbel 9683)

Mealindeki hadisini bu durumda ne şekilde ele alabiliriz?

Zıllüllah tabiri: Zıllüllahi fil’arz / Allah’ın yeryüzündeki gölgesi, Zıllüllahi fil’arazîn / Allah’ın her yerdeki gölgesi, Zıllüllahi fil’âlemin / Allah’ın bütün evrendeki gölgesi gibi üç şekliyle kullanılmıştır.

Bu unvanların Arap melikleri yani krallarınca kullanıldığı görülmez. Onlar genelde: İslami dönemde Halifetüllah ve Halifetü Rasülüllah gibi tabirler kullanır.

Türk hakanları da ilk dönemlerde “Emirülmüminin, Nâsıru emirilmüminin, İzzüddevle, Azudüddevle, Muinüddevle gibi unvanlar alırken sonra sonra unvanları uzadıkça uzamaya başladı.

Bu Zullüllah unvanları Türk hakanları “Büyük Sultan” namıyla başlayarak kullanırlar. Ancak sadece Osmanlı sultanlarının kullandığı gibi bir algı çok yanlıştır. Bu unvanı kullanmayı Osmanlılar Karamanoğullarından, Karamanoğulları da Selçuklu sultanlarından miras almışlardır.

Aşağıda verdiğim örnek unvanlar, Selçukluların, Karamanoğullarının ve Osmanlıların muhteşem devirlerinde sultan olan hakanlarına aittir.

Burada sırasıyla üç devletin sultanının birer kullanım örneklerini veriyorum. Önce Arapça asılları sonra harf ve dil çevirilerini okuyabilirsiniz.

1-Selçuklu İmparatorluğunun Muhteşem Keykubad’ı 18 sene.

Alaeddin Keykubad, Selçuklu devletine zirveyi yakalatan büyük bir sultandır. Ondan sonra talihsizlikler art arda gelmiş ve Kösedağ yenilgisiyle de Anadolu Selçuklu devleti 1243’te Moğolların vesayetine girmiştir.

Alanya Kızıl Kule Kitabesinde Sultan Alâeddin Keykubad’ın Unvanı *

Arapça aslı:

امر بعمارة هذا البرج المبارك مولانا السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم مالك رقاب الامم سلطان سلاطين العالم حامى بلاد الله حافظ عباد الله علاء الدنيا والدين غياث الاسلام والمسلمين محيى العدل فى العالمين منصف المظلومين من الظالمين ظل الله فى الارضين جلال الدولة القاهرة مغيث الامة الباهرة محيى العدل والانصاف سلطان البر والبحرين كهف الثقلين محرز الحافظين تاج آل سلچوق سيد الملوك والسلاطين ابو الفتح كيقباد بن كيخسرو بن قلچ ارسلان برهان امير المومنين خلد لله سلطانه فى ريع الاخر سنة ثلث وعشرين وستمئة

Harf çevirisi:

Emera bi-imâreti heze’l-burci’l-mübareki Mevlana es-sultanü’l-muazzamü şahinşahü’l-a’zamü mâlikü rikâbi’l-ümemi sultanü Selâtîni’l-âlemi hâmî bilâdillahi hâfizu ibâdillahi Alaü’d-dünya ved’dini gıyâsü’l-İslami vel’müslimîne muhyi’l-adli fil’âlemîne münsıfü’l-mazlûmîne mine’z-zâlimîne zıllüllahi fil’arazîne celâlü’d-devleti’l-kâhirati muğîsü’l-ümmeti’l-bâhirati muhyi’l-adli vel’insafi sultanü’l-berri vel’bahreyni kehfü’s-sekaleyni muhrizü’l-hâfizîne tâcü âli Selçuk seyyidü’l-mülûki ves’selâtîni Ebu’l-feth Keykubad bin Keyhusrev bin Kılıç Arslan burhânü emiri’l-müminîne halledellahü sultanehü fi rebii’l-âhir sene selesin ve ışrîne ve sittemiete.

Dil çevirisi:

Bu mübarek burcun yapımını: efendimiz büyük sultan, azametli şehinşah, nice toplulukların egemeni, yeryüzü sultanlarının sultanı, Allah’ın topraklarının ve kullarının koruyucusu, dünya ve dinin yükselticisi, İslam’ın ve Müslümanların yardımcısı, evrende adaleti ayağa kaldıran, mazlumların hakkını zalimlerden alan, yeryüzündeki Allah’ın gölgesi, güçlü devletin gücünü elinde tutan, yüce İslam ümmetinin yardımcısı, insafın ve adaletin dirilteni, bir kara ile iki denizin sultanı, insanların ve cinlerin sığınağı, hafızları kazanan, Selçuklu hanedanının baş tacı, sultanların ve kralların efendisi, fethin babası, Kılıçaslan oğlu Keyhusrev oğlu Alaeddin Keykubad emretti. O müminlerin emirinin burhanıdır, Allah saltanatını sürekli kılsın! Hicri 623 / 1226 senesi Rebiyülahir ayı.

*Ünlü tarihçimiz İbrahim Hakkı Konyalı Alanya tarihinde bu kitabe için: bu kitabeyi şimdiye kadar tam olarak benim gibi doğru ve eksiksiz okuyan olmamıştır, demektedir.

2- Sultan İbrahim’in Konya’da Dokuz / Bağrıkurt Suyolu Vakfiyesindeki Unvanı, saltanatı 42 sene.

Şehit Sultan Alaeddin Bey oğlu Sultan ikinci Mehmet Beyin oğlu olan ikinci İbrahim Karamanoğulları devletinin muhteşem zamanını yaşatan ve kırk yıl Konya tahtında oturan büyük bir sultandır. Konyağa Dokuz belini aşırıp Bağrıkurt suyunu akıtan sultan İbrahim, bu husustaki vakfiyesinde kendisini şöyle ifade ediyor:

Arapça aslı

ولما وفق الله تعالى للسلطان الاعظم والحاقان المعظم مالك اعزملوك العالم ناصر الغزاة والموحدين قاهر البغات والمتمردين عضد الاسلام والمسلمين يقين الحق بالبراهين صاحب الخيرات والحسنات الموقع على الطاعات والمبرات ظل الله على العالمين ملجئ الصلحاء والعالمين السلطان ابريهيم ابن الامير الكبير المرحوم المغفور له محمد ابن الامير السعيد الشهيد علاء الدين القرمانى

Harf çevirisi:

Ve lemmâ veffakallahü Teâlâ lis’sultani’l-a’zami vel’hâkani’l-muazzami mâliki eazzi mülûki’l-âlemi Nâsıru’l-guzâti vel’müvahhidîne Kâhiru’l-buğâti vel’mütemerridîne azudü’l-İslami vel’müslimîne (müeyyidü) yakînü’l-Hakkı bil’berâhîni sâhibü’l-hayrâti vel’hasenâti el-muvakkıu ale’l-tââti vel’müberrâti zıllüllahi ale’l-âlemîne melceü’s-sulehâi vel’âlimîne es-Sultan İbrahim bin el-emiri’l-kebiri el-merhumü’l-mağfûrü lehü Mehmed bin el-emiri’s-Saîdi’ş-Şehîdi Alaeddin el-Karamani zâdellahü tevfîkahü

Dil çevirisi:

Yüce Allah: büyük sultan, muazzam hakan, dünya krallarının maliki, gazilerin ve tevhit ehlinin yardımcısı, azgınların ve zalimlerin ezicisi, İslam’ın ve Müslümanların pazusu, gücü, Hakkı delillerle ayakta tutan, hayrat ve hasenat sahibi, itaat ve iyilikler yapan, evrende Allah’ın cc gölgesi, temsilcisi, Karamanoğlu, Sait, şehit, emir Alaeddin oğlu merhum ve mağfur büyük emir Mehmet oğlu Sultan İbrahim’i Konya Dokuzda Bağrıkurt suyunu akıtmaya muvaffak buyurdu. Allah başarılarını daim eylesin. (Vakfiye no 56-93-1DSCN0195 / 196)

3- Kanuni Sultan Süleyman, Alman İmparatoru Şarlken ile 24 Şubat 1525’de yaptığı Pavye Savaşı'nda yenilerek esir düşen Fransa Kralı Fransuva’nın annesi Düşes Dangolen’in, yardım talebine cevaben yazdığı mektupta kendisini anlattığı bölüm: saltanatı 46 senedir.

Osmanlıca aslı:

بن كه سلطان السلاطين وبرهان الحواقين تاج بحش خسروان روى زمين ظل الله فى الارضين آق دڭزڭ وقره دڭزڭ وروم الينڭ وانطولونڭ وقرمانڭ ورومڭ ولاية ذولقدريه نڭ ودياربكرڭ وكردستانڭ وآزربيجانڭ وعجمڭ شامڭ وحلبڭ ومصرڭ ومكه نڭ ومدينه نڭ وقدسڭ وكليا ديار عربڭ ويمنڭ ودخى نيجه مملكتلرڭ كه آباء كرام واجداد عظامم انار الله براهينهم قوة قاهره لريله فتح ايتدكلرى وجناب جلالة مئابم دخى تيغ آتش بار وشمشير ظفر نگارم ايله فتح يلديگم نيجه ديارڭ سلطانى وپادشاهى سلطان بايزيد خان اوغلى سلطان سليم خان اوغلى سلطان سليمن خانم سن كه

Harf çevirisi:

Ben ki sultânü’s-selâtîn ve burhânü’l-havâkîn tâc-bahş-ı husrevân-ı rûy-ı zemîn zıllu’llâhi fi’l-aradîn, Akdeniz’in ve Karadeniz’in ve Rumeli’nin ve Anadolu’nun ve Karaman’ın ve Rum’un ve vilâyet-i Dulkadriye’nin ve Diyarbekir’in ve Kürdistan’ın ve Azerbaycan’ın ve Acem’in Şam’ın ve Haleb’in ve Mısır’ın ve Mekke’nin ve Medine’nin ve Kudüs’ün ve külliyen diyâr-ı Arab’ın ve Yemen’in ve dahi nice memleketlerin ki âbâ-i kirâm ve ecdâd-ı izâmım enâra’llâhu berâhînehum kuvvet-i kâhireleriyle feth itdikleri ve cenâb-ı celâlet-meâbım dahi tîğ-ı ateşbâr ve şemşîr-i zafernigârım ile feth eylediğim nice diyârın sultânı ve pâdişâhı Sultân Bâyezîd Han oğlu Sultân Selîm Han oğlu Sultân Süleymân Han’ım.

Türkçe çevirisi:

Ben ki, sultanlar sultanı, hakanlar hakanı, hükümdarlara taç bağışlayan, Allah'ın bütün yeryüzündeki gölgesi ve atalarımın fethettiği Akdeniz'in, Karadeniz'in, Rumeli'nin, Anadolu'nun, Karaman'ın, Rum’un, Dulkadiroğlularının, Diyarbakır'ın, Kürdistan'ın, Azerbaycan'ın, Acem'in, Şam'ın, Halep’in, Mısır'ın, Mekke'nin, Medine'nin, Kudüs'ün, bütün Arap yurtlarının, Yemen'in ve daha nice ülkelerin ki, büyük atalarımın - Allah delillerini parlak kılsın- ezici kuvvetleriyle fethettikleri ve benim gücümle ve ateş saçan mızrağımın ve zafer getiren kılıcımın gücüyle fethettiğim nice memleketlerin sultanı ve padişahı olan Sultan Bayezid Han oğlu Sultan Selim Han oğlu Sulan Süleyman Han'ım.